Atrás · Actualidade · A guía de ECO · Subscrición · Contacto

Montse Dopico: "Luísa Villalta foi unha grande activista"



REBECA SANTOME · PUBLICADO O 08 DE MAIO DE 2024 · (0)




A xornalista Montse Dopico (A Pontenova, 1977) vén de publicar o seu primeiro libro Abonda con vivir, unha biografía que percorre a vida de Luísa Villalta, a autora homenaxeada polo Día das Letras Galegas deste ano, a través dunha coralidade de voces que rodearon á escritora ao longo da súa vida e que gardan a súa memoria.

Abonda con vivir é un libro que trata de descubrir quen era Luísa Villalta e por que escribiu o que escribiu a través dos seus achegados. Como foi a primeira toma de contacto coa obra da autora?

Cando estaba facendo as prácticas de Xornalismo no diario El Correo Galego, en Santiago, coincidín un día con Luísa. Era nunha mesa redonda de escritores. A min enviáranme para cubrir o acto e tiven unha brevísima conversa con Luísa que conto no libro. Foi algo importante para min pola forma en que me tratou e me fixo sentir. Despois non tiven ocasión de entrevistala nunca porque seguín estudando na Universidade e Luísa xa morrera cando eu retomei a actividade profesional.

Nese momento coñecía pouco da súa obra, Só algúns poemas. Cando a plataforma de crítica literaria A Sega lle dedicou a Luísa o Día das Galegas nas Letras participei no roteiro, deseñado por Susana Sánchez Arins, que organizaran para homenaxeala. A partir de entón comecei a lela máis, pero aínda así só coñecía os seus poemarios Papagaio e En concreto. Foi ao poñerme a traballar na súa biografía cando lin a súa obra completa publicada. E digo publicada porque hai obra inédita, ademais de bastante descatalogada: algo inaudito para unha autora do Día das Letras.

Por que decidiches emprender este proxecto literario?

Ao principio a verdade é que pensei que ía ser demasiado traballo porque era moi pouco o tempo que me daban para entregar: só tres meses. Pero despois pensei: pero se é Luísa Villalta, como vas dicir que non? Luísa fixera, tamén, algunha colaboración na Revista das Letras, que era o suplemento cultural de O Correo Galego -despois Galicia Hoxe- e eu sempre escoitara falar ben dela. Pero non foi ese o motivo da miña aceptación. Foi, por un lado, que me pareceu unha figura que me ía resultar atractiva para investigar. Unha muller que escribira un libro como Papagaio, que falecera á mesma idade que eu teño agora, que fora tan activista -e iso que eu sabía nese momento moi pouco do seu compromiso activista-....

Por outro lado, eu había moito tempo que tiña ganas de comezar a escribir ensaio. Considerei que era a ocasión perfecta para iniciar ese camiño. Foi, de feito, o motivo definitivo polo que deixei as entrevistas xornalísticas que viña facendo desde había tantos anos como colaboradora en varios medios. Non daba feito e seguir coas entrevistas como colaboradora en medios xa non tiña sentido profesionalmente.

Realizaches máis de cuarenta entrevistas a familiares, amizades e estudosos da obra de Villalta. Como viviches o proceso de documentación?

O proceso de documentación consistiu, basicamente, en moitas horas de biblioteca. Merquei algúns dos seus libros por internet -porque eran e son difíciles de conseguir nas librarías- antes de que se puxesen a prezo de ouro; saquei varias das súas obras en empréstito das bibliotecas universitarias e pasei moitas horas nas hemerotecas lendo os artigos que publicou en revistas, que son imprescindibles para comprender o seu pensamento. Non puiden acceder a nada do seu legado, que fpi depositado pola súa familia no Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, porque nese momento estaba pechado a investigadores.

Non puiden, por iso, ver nin a súa documentación persoal, nin as súas cartas, nin os seus inéditos… Agora penso que foi case unha sorte porque tería sido imposible analizar todo en tan pouco tempo. Unha vez que tiña lida a súa obra comecei a facer as entrevistas. Esa parte foi como é sempre un proceso de investigación xornalística: unhas fontes vanche abrindo a porta a outras. Tratei de buscar fontes representativas das distintas etapas da súa vida -amizades dos anos 80, dos 90, dos 2000-; dos distintos espazos nos que se moveu -o Conservatorio da Coruña, o I.E.S, Isaac Díaz Pardo de Sada, a Facultade de Filoloxía de Santiago, a AELG, o BNG, o Foro da Cultura Galega, o movemento Nunca Máis, a Agrupación Cultural Alexandre Bóveda…- e, por último, busquei críticos literarios que coñecen ben a súa obra.

Nalgúns casos cheguei tarde. A súa profesora do instituto Eusebio da Guarda María Teresa Taboada, por exemplo, faleceu pouco antes de que eu comezase coa biografía. Noutros casos, que foron os menos, as persoas ás que quixen entrevistar non quixeron ou non puideron falar comigo. E finalmente tiven que parar porque tiña que poñerme a escribir. Quedou xente fóra, pero penso que conseguín realizar un retrato coral e, sobre todo, fiel á realidade de quen era. Polo menos iso me din as súas amizades. Eu estou contenta co resultado, pese aos erros, que tamén os cometín.

Luísa Villalta cultivou case todos os xéneros literarios, mais non sería ata os anos 90 cando comeza a publicar a súa obra. A que se debe esta tardanza?

A cuestión da relevancia sempre é relativa e verdadeiramente difícil de medir. Que é exactamente ser recoñecido nun sistema literario como o noso? Penso que me sobran os dedos das mans se me poño a contar escritores e escritoras que poidan vivir da súa actividade literaria. Luísa Villalta aprobou as oposicións de Secundaria e era feliz dando clase, pero antes tentara vivir da música e da literatura non se vive. Pouco antes de falecer gañou o premio Espiral Maior de poesía coa súa obra En Concreto. E en vida dela publicáronse as súas obras nos Cadernos da Escola Dramática Galega, en Laiovento, en Espiral Maior e en A Nosa Terra, principalmente.

Que puido ser máis recoñecida en vida? Desde logo que si. Pero pasaban varias cousas. Unha era a súa opción normativa. Villalta escolleu a norma da AS-PG -coñecida como de “mínimos”- aínda que despois acabouna deixando pola norma do ILG-RAG. Mais a cuestión é que houbo moito tempo en que escoller unha norma distinta da do ILG-RAG supoñía non poder publicar en ningures e, de feito, a editorial Laiovento creouse para que os escritores e escritoras puidesen publicar con liberdade normativa e ideolóxica. Apunto o de ideolóxica porque tamén é importante. Luísa era nacionalista -membro do BNG desde o 1992 ata a súa morte- e formou parte da directiva dunha AELG moi crítica co fraguismo, o cal tampouco axudaba a ter recoñecemento, polo menos institucional.

E logo hai outro factor importante, que é que era muller. Nos anos 80 dedicábase á música e a finais desa mesma década sacou as oposicións, pero xa escribía. Mais non recitaba en público -non formou parte do colectivo poético De amor e desamor, no que Pilar Pallarés era a única muller- nin comezou a publicar os seus libros ata os 90. Mais isto non é nada excepcional e ten que ver cunha cuestión de xénero, que é a socialización das mulleres para que non nos sintamos lexitimadas para formar parte do espazo público.

Se pensamos no caso concreto da literatura galega, non se comeza a falar moi en serio, polo menos a nivel de divulgación, da poesía feita por mulleres ata os 90 -coa excepción de Rosalía de Castro e poucas autoras máis que eran excepcións- nin da narrativa escrita por mulleres ata os 2000. As mulleres que escribían nos 80 tíñano máis difícil que agora. Igual que as mulleres que facían teatro, cine… Despois hai outra variable, relacionada coa anterior, que é que ela mesma comezou a estar moito máis presente no espazo público nos 90 porque foi nesa década e na posterior cando se fixo moi activista: AELG, BNG, CIG, AS-PG, Mesa pola Normalización Lingüística, Foro da Cultura Galega, Nunca Máis… E iso tivo que ver, penso, con circunstancias persoais e co contexto político: a coincidencia do fraguismo na Xunta co vazquismo no concello da Coruña, máis acontecementos da política internacional como a guerra de Iraq ou o masacre do pobo palestino. Luísa era quen era e só podía reaxir, facer algo. E fíxoo escribindo e uníndose a toda canta mobilización social consideraba xusta.

Cales dirías que foron as súas inquedanzas persoais?

A loita pola liberdade fronte ao destino social e familiarmente marcado é un dos seus grandes temas. Un dos temas, en realidade, dela e da literatura universal, que no seu caso ten que ver tamén coas súas circunstancias persoais. Procedía dunha familia afastada do galeguismo, por exemplo. A música é, por outra banda, un tema omnipresente na súa obra literaria xa desde o seu primeiro poemario, Música reservada, que é pura música. Versos que merecen ser lidos en voz alta. A filosofía tamén está moi presente na súa obra. Pilar Pallarés escribiu un moi bo texto ao respecto na antoloxía Así vou eu, formando parte (Chan da Pólvora). Mais non só a filosofía. A historia, a socioloxía, as matemáticas… deixan unha pegada profunda no seu ensaio e en xeral na súa obra.

Luísa era unha grande lectora e iso nótase no que escribe. En canto á literatura, por suposto. Dedicoulle moitas horas da súa vida e foi a súa grande paixón, xunto coa música. Outra cousa son as súas inquedanzas culturais, políticas, etc, que son moi variadas, dentro do seu pensamento nacionalista, feminista e de esquerdas. A crítica das políticas culturais, lingüísticas e educativas da Xunta; a crítica do centralismo político do Estado español ou da posición subordinada da literatura galega fronte á española; a globalización neoliberal; o imperialismo americano; a mercantilización e institucionalización da cultura; a especulación urbanística; a desigualdade social e de xénero; a falta de memoria histórica…

O feito de que Luísa Villalta fose violinista cres que tivo influencia na súa obra literaria?

Por suposto. Luísa reflexionou moito sobre a literatura e sobre a súa propia literatura concretamente e, de feito, deixounos escritos varios textos que dan conta do que pensaba ao respecto. O seu primeiro poemario chámase Música reservada e ela falaba, por exemplo, da poesía como poesía melódica ou como procura da harmonía ante o ruído do mundo. Todo iso non é casualidade. Penso que non sería a mesma escritora se non fose antes música. Se non tivese xa desde pequena esa curiosidade pola cultura, que lle viña ademais de familia.

Seu pai adoraba a música e ela e a súa irmá Susana medraron nun ambiente en que a cultura e, en concreto, a música, se valoraban moito: viaxaban, ían a concertos de música clásica, á opera… Ao mesmo tempo, penso que estudar desde pequena nun conservatorio profesional e, probablemente, a educación familiar recibida, convertérona nunha persoa moi disciplinada no traballo. E iso nótase no que escribe. Lía moito, documentábase moi ben e reescribía moito. Os seus artigos publicados en revistas son, boa parte deles, auténticos ensaios que só poden facerse con motísimas horas de estudo e práctica. Xusto como a música.

Que foi o que máis te sorprendeu da autora?

A absoluta coherencia entre o que fai e o que escribe e entre o que escribe e o que pensa. A activista e a escritora son, claramente, a mesma persoa. O que pensa, que está moi ben explicado nas súas colaboracións en revistas, está moi ben representado na súa obra narrativa, ensaística, teatral e poética. Era unha muller “enteira”, como dixo un dos seus grandes amigos, Xosé Manuel Beiras, na presentación de Abonda con vivir na libraría Couceiro o pasado 29 de febreiro. Esa muller enteira pensaba dunha maneira e, sendo quen era, non podería escribir doutro xeito sendo fiel a si mesma. E ela foino. As súas amizades defínena como unha muller rexa e mesmo ás veces algo inflexible en materia política, a pesar de ser moi dialogante e nada dogmática. Eu créoo ben despois de ler a súa obra.

Sentiuse identificada nalgún aspecto persoal ou profesional de Luísa Villalta?

Interésanme moito as súas colaboracións en prensa, pero polo que teñen de ensaísticas máis que de xornalísticas. E xa me gustaría chegar a ser unha ensaísta coma ela. Logo, no aspecto máis persoal, penso que a Luísa lle pasou como nos pasou, nos pasa e nos seguirá pasando a moitas mulleres que nos decatamos, nalgún momento, de que a vida que estabamos vivindo non era realmente nosa porque viviamos nun mundo de homes. Nunha contorna patriarcal, quero dicir -non me refiro a que haxa que vivir nun mundo sen homes-. E ata aí podo ler. De feito é un tema sobre o que reflexiona, por exemplo, no seu teatro. Como os homes fixeron o mundo para eles. 

Que cres que aportou a súa figura á literatura galega?

Como poeta e como dramaturga é unha das autoras que se sitúan entre as chamadas xeracións dos 80 e dos 90. Con todas as prevencións que hai que ter ao usar estas etiquetas, penso que a súa obra mostra características de ambas xeracións, polo que ela é unha das autoras que serven de ponte entre as dúas, tamén pola boa relación persoal que tiña con autores e autoras de ambas. Falar de influencias é difícil. Eu prefiro falar de nexos mais, da mesma maneira que hai confluencias entre a súa poesía e a de Miguel Anxo Fernán Vello ou a de Xosé María Álvarez Cáccamo, que ademais foron moi amigos dela, é moi difícil non atopar conexións entre ela e as chamadas poetas dos 90.

Na denuncia da desigualdade de xénero, por exemplo, aínda que o fagan desde perspectivas diferentes. Logo penso que o seu ensaio é fundamental. A súa análise do Hamlet de Cunqueiro ou da ruptura da relación histórica entre música e poesía. Ou textos feministas como “Por que os homes non nos len?”, publicado nun volume colectivo editado por Sotelo Blanco. As súas colaboracións en revistas deberían ser reunidas nun só volume e publicadas. Non creo que pase, como non creo que se reúna e difunda a súa poesía erótica, que existe: hai algunha mostra na web da AELG. Canto á súa narrativa, creo que tamén é urxente xuntar todos os seus relatos, publicados no libro Siléncio, ensaiamos e en volumes colectivos varios. Tanto ou máis importante que reeditar as súas novelas Teoría de xogos e As chaves do tempo. A segunda, por certo, publicada orixinalmente por A Nosa Terra, vén de ser reeditada por Cuarto de Inverno. Laiovento tamén acaba de reeditar e ensaio O Don Hamlet de Cunqueiro: unha ecuación teatral.

Este é o teu primeiro libro publicado, como viviches o proceso creativo?

Foi difícil porque foi rapidísimo. Un primeiro mes de lectura, un segundo mes de entrevistas -ata tres entrevistas diarias - e un terceiro mes de escrita. Pero tamén foi moi bonito ir xuntando pezas e vendo que todo ía encaixando. Ao ler a súa obra xa tiven clara que a estrutura ía ser temática. Ao facer as entrevistas comprendín que a forma tiña que ser unha combinación da reportaxe -porque o libro é realmente unha reportaxe de 200 páxinas feita a partir de entrevistas- coa entrevista en formato pregunta-resposta. O que fago é un relato sobre a obra de Luísa explicada a través da súa vida e do seu pensamento. E ao final de cada capítulo hai unha entrevista que afonda nun dos seus libros. Darlle forma a todo foi extenuante, pero apaixonante. Cando acabei non podía crelo. 

Cal é a túa obra favorita dela? 

Resúltame difícil escoller entre Papagaio e En Concreto. Papagaio é unha crónica poética da destrución do barrio vermello da Coruña. Unha denuncia totalmente descarnada da violencia da prostitución e tamén da violencia urbanística. Un libro duro, verdadeiro e imprescindible na literatura galega. En Concreto é un percorrido pola Coruña -mais non un libro localista- que denuncia a ausencia de memoria histórica, a especulación urbanística ou a desigualdade social. Neste libro encóntranse poemas como Leste, Oeste, Foráneos ou Xardíns, que están entre os meus favoritos pola súa beleza estética e polo seu contido ético e cívico. E logo hai poemas moi relevantes en libros colectivos, como Debilidade, sobre a masacre do pobo palestino, que é dunha vixencia pasmosa.  

Tes en mente algún novo proxecto?

Teño, pero de momento só están na miña mente. Son ensaios. Ogallá atope as forzas. E o apoio editorial necesario.

(Extracto da entrevista publicada no número 396 - maio 2024)



Comentar noticia








Enviar

Comentarios (0)