Rafael Quintía: “As sociedades necesitan ritos que axuden a manter a identidade colectiva”
Cal era a crenza do Día de Defuntos?
Existía a crenza de que os defuntos viñan visitarnos e abrían as portas do máis aló, entón dábase unha comunicación coas ánimas dos finados. Facíanse banquetes, celebracións... Era unha festividade de encontro e de lembranza aos defuntos. Pero diso hai máis de 2.500 anos.
Antes os defuntos velábanse na casa.
Velábanse e acompañábanse, aínda hoxe en día se pode facer. Mais o xeito de convivir coa morte mudou. Hoxe en día vivimos de costas á morte e a propia lexislación marca barreiras físicas, como o cristal nos tanatorios que impide tocar o corpo. Vivimos apartados dos cemiterios e xa non se fala da morte. Agora cando alguén morre é máis que unha traxedia, case é un trauma porque non estamos preparados e non posuímos eses mecanismos de amparo que había antes.
A que se deben estas transformacións?
Pois a unha transformación ideolóxica da sociedade. As sociedades campesiñas eran holísticas, nelas a axuda mutua e o ben común funcionaban e primaban fronte os intereses individuais. Cando había unha morte afectaba a toda a comunidade, non só a esa familia. A morte era unha traxedia, pero había mecanismos sociais de amparo para soportar mellor o dó e a dor. Estaba integrada dentro da vida como un feito máis da mesma, pero nas sociedades actuais capitalistas isto non acontece.
A desvinculación coa morte é perigosa a nivel cultural?
É moi perigosa. A morte é algo do que non interesa falar, dámoslle as costas porque crea disonancia con este mundo da inmediatez, do consumo e do “marabilloso”. Ao final, é tomar conciencia da túa propia debilidade como ser humano.
Os ritos de Defuntos mudaron coa aparición do Halloween?
O Halloween é un sucedáneo. Son as festas de defuntos que levaron importadas os emigrantes europeos e irlandeses, tamén galegos, a Estados Unidos nos anos 30. Cremos que tallar as cabazas ou calacús é algo novo, pero miña avoa xa me ensinou a facelo nos anos 70, sen televisión, en Sabucedo. E a avoa de miña avoa. Este rito ten máis de cen anos e tallar cabazas non é algo propio do Samaín, é un rito que forma parte do Día de Defuntos.
Cal é o significado das cabazas?
Teñen un sentido de protección. Nesa noite ábrense as portas do máis aló e veñen os defuntos a visitarte. Algunhas persoas non recollen a mesa para darlles de comer. Pero hai ánimas boas e pode habelas malignas. As cabazas colocábanse nas portas e camiños para asustar a eses seres malignos do outro mundo e protexerse deles.
O magosto é unha tradición autóctona?
É un rito funerario que existe en moitas culturas europeas, porque todos somos moi parecidos. Europa é unha aldea. No magosto deixábanse castañas para os defuntos e comíanse castañas cocidas para liberar as ánimas do Purgatorio... Tiña un significado explícito funerario e había unha chea de rituais vinculados coa morte.
Entón o Halloween é unha importación da nosa cultura.
Si, o Halloween é unha banalización e baleirado do sentido fondo e cultural, e de identidade, que ten o Día de Defuntos na cultura galega. É un fenómeno de aculturación e de banalización absoluta. Con Halloween perdeuse o sentido de reunión e lembranza dos antepasados.
E que opinas de que se celebre a festa anglosaxoa nos centros escolares?
A través de Halloween favorecen a aculturación introducindo prácticas que non están ben explicadas e, a nivel educativo, banalizan cousas moi importantes como son a violencia, a morte e, incluso, a enfermidade mental.
Nesta perda de identidade e cultura fronte á homoxeneización, como a americana, cales deberían ser os pasos para recuperar as nosas tradicións?
En troques de facer unha festa de disfraces do terror, podemos facer un magosto e emborrallarnos a cara como antigamente, forma parte dos ritos funerarios. Defuntos non é a noite de Bruxas. É necesario coñecer os nosos ritos para valorizalos e transmitilos, porque tamén son útiles e divertidos para a cativada.
E tamén son un mecanismo moi valioso á hora de afrontar a morte, non?
Por suposto. Antigamente a paisaxe era un recordatorio da morte, había petos de ánimas nos camiños. A festa faise no atrio da igrexa e no muro vese á Panorama. Toda a vida conviviu a parroquia dos vivos coa parroquia dos mortos. Sen esta tradición estamos a perder habilidades para afrontar algo inevitable e algo que vai pasar, que é a morte.
O sentimento de comunidade está desaparecendo?
Perdeuse o sostén da comunidade. Antes non había psicólogos, as comunidades acompañábante coa súa solidariedade e, nalgúns lugares de Galicia, os enterros aínda se pagan de forma mancomunada na parroquia. Antigamente había unha catarse, hoxe en día parece que hai que ir con gafas de sol aos enterros para non amosar os teus sentimentos. E se reprimes a pena, afloran trastornos e patoloxías.
Xa non vivimos o dó?
Xa case molesta que alguén estea triste moito tempo. Deixemos que a xente pase o dó. É unha forma de egoísmo que xorde na Revolución Industrial e do capitalismo onde o individuo gaña forza fronte o ben común das sociedades rurais que dependen do colectivo.
É a vida da colectividade.
Fronte a traxedia e a morte, a vida da colectividade que se reúne, que come, que ri e que lembra. Eran mecanismos sofisticados a nivel cultural e que demostraron a súa eficacia durante miles de anos para enfrontarnos a esta realidade, e á morte. Perder todo isto é un luxo que non deberiamos permitir porque as consecuencias estámolas vendo agora.
(Extracto da entrevista publicada no número 401 - outubro 2024)
Comentarios (0)