A universidade pública española adoece de endogamia e unha “burocracia estalinista”

Case seis meses despois de que concluíse o período de alegacións ao Anteproxecto de Lei Orgánica do Sistema Universitario (LOSU) e á espera de que o novo ministro de Universidades, Joan Subirats, presente un novo texto nas próximas semanas, o Consello Xeral de Economistas resume o que deberiase facera o respecto en 13 reflexións.

Para recoller ideas organizou un ciclo de conferencias en liña. Durante a segunda sesión, que se celebrou hoxe, os economistas Luís Garicano –deputado do Parlamento Europeo e doutor en Economía pola Universidade de Chicago– e Martí Parellada –catedrático de Economía Aplicada da UB, membro de  EUROPEG e presidente do Instituto de Economía de Barcelona– analizaron o tema.

Moderada polo presidente do Consello Xeral de Economistas de España, Valentín Pich, na sesión de hoxe Parellada dixo: “a universidade pública española necesita máis recursos e máis autonomía en materia de persoal e oferta académica; conseguilo require dun novo marco lexislativo que  conxigue no que fai referencia á gobernanza das universidades, a lexitimidade interna coa externa, e o modelo actual no que conviven os consellos sociais co consello de goberno  non dá resposta a esta dobre lexitimidade. Sería necesario avanzar cara un único consello de goberno con representantes internos da propia universidade e externos, un claustro de carácter consultivo e un sistema de elección do reitor que sintetice a imprescindible dobre lexitimidade”. 

Tras Garicano pechou o presidente do Consello Xeral de Economistas de España, Valentín  Pich, que tamén expresou a necesidade de “repensar o modelo universitario para garantir a súa sustentabilidade e facelo máis competitivo”. E aproveitou para trasladar aos poderes políticos e á opinión pública en xeral unha mensaxe institucional con 13 reflexións que o Consello Xeral de Economistas entende que deberían valorarse á hora de abordar un debate serio sobre o futuro da universidade española:

1.- A contribución que realizan as universidades, determina, de maneira moi relevante, o desenvolvemento económico e social dos países.

2.- En España algúns datos son descritivos da súa importancia: No curso académico 2019/2020 houbo 1,3 millóns de estudantes de grao, preto de 240.000 estudantes de máster, 208.000 titulados de grao e 127.000 de máster, e, no que fai referencia á actividade investigadora no ensino superior concéntrase o 46,3 % do total e, do total español de publicacións científicas, a universidade xerou preto do 60 % no período 2015-2019.

3.- Ademais segundo un recente estudo do IVIE, a actividade produtiva propia e asociada ao Sistema Universitario Españolrepresenta o 2,12 % do PIB e o 2,56 % do emprego en España.

 4.- Con todo, esta importancia do sistema universitario español non parece ter o recoñecemento adecuado por parte das administracións públicas, central e autonómicas.

5.- Por exemplo, nos orzamentos liquidados das universidades públicas españolas, no período 2009-2019, os ingresos correntes aínda eran en 2019 uns 3,1 % inferiores aos do 2009 (a pesar do aumento das taxas nun 18%), e os ingresos de capital, uns 10,8 % inferiores, en termos nominais. A iso habería que engadir as magnitudes relativamente máis reducidas que se dan en España con respecto á maioría dos países europeos e da OCDE, tanto no gasto público universitario no total do orzamento das administracións públicas como no seu peso relativo no PIB.

 6.- Tampouco foi relevante a atención que mereceu o Sistema Universitario Español en referencia ao marco legal en que desenvolve as súas actividades. De feito, despois da aprobación da Lei de Reforma Universitaria en 1983, non houberon cambios lexislativos relevantes: nin a Lei Orgánica de Universidades (LOU) nin a posterior Lei Orgánica de Modificación da LOU ( LOMLOU), nin moito menos o conxunto de medidas introducidas como consecuencia do impacto da crise de 2008, dotaron as universidades de sistemas de goberno, de niveis de autonomía en materia de financiamento e de política de recursos humanos minimamente comparables aos que gozan as universidades daqueles países europeos que podemos considerar referentes.  

7.- Hoxe, os desafíos aos que se enfronta a sociedade española, entre os que destaca o aumento competitividade, require dunha mellor dotación de capital humano e duns maiores niveis de produtividade. Facer do SUE un motor do cambio da sociedade e economía española é hoxe unha imperiosa necesidade.

8.- É necesario reforzar a  sincronía de tres aspectos: Dotar ás universidades de maior autonomía entendida como a capacidade de xestión do orzamento, a autonomía na contratación e o establecemento das condicións retributivas do seu persoal, a autonomía académica e a selección dos estudantes, en particular os de máster. Dotar dun maior financiamento ás universidades e, finalmente, establecer un sistema de incentivos que oriente ás universidades aos obxectivos establecidos polas maiorías parlamentarias.

9.- En neste mesmo sentido, afundar na análise institucional dos sistemas universitarios europeos que constitúen unha referencia para oSUE tamén ofrece pistas sobre os itinerarios en que debería desenvolverse a reforma das universidades españolas.

10.- Unha razón adicional para impulsar a reforma das universidades é consecuencia do papel cada vez máis relevante da Unión Europea en materia universitaria. A pesar de que é unha competencia dos estados membros, as iniciativas da UE para impulsar un marco o máis común posible entre as institucións de ensino superior en Europa que reduza as diferenzas que introduce a preeminencia dos marcos regulatorios nacionais é unha tarefa que, desde a aparición do proceso de Bolonia, non fixo máis que acentuarse. A Estratexia Europea para as Universidades, que ten como obxectivo crear universidades con personalidade xurídica europea, títulos conxuntos, un carné europeo do estudante e aumentar o número de alianzas de universidades europeas, supón un desafío para a lexislación universitaria española.

11.- Hai que recuperar e fortalecer a confianza entre a sociedade e a universidade, e a mellor maneira de facelo é dotar ás universidades dunha dobre lexitimidade: interna, entre os que son parte substancial da universidade, e externa, entre aqueles que a han de dotar de instrumentos e recursos adecuados para facer fronte aos desafíos aos que se enfronta. Para iso é conveniente modificar o seu modelo de goberno, dotar de máis autonomía ás universidades na súa política de persoal. Resulta conveniente establecer mecanismos de avaliación que impulsen a de carácter institucional e non só a de programas.

12.- Respecto ao modelo de goberno, a maneira como se organizaron as universidades –cun consello social, por unha banda; un consello de goberno, por outro; e, finalmente, un claustro; e un proceso de elección do reitor, que ha de ser catedrático da propia universidade, e  que na gran maioría dos casos leva a cabo  mediante o sufraxio xeral ponderado entre estudantes, persoal administrativo e profesorado– non resolve os problemas de falta de confianza entre a sociedade e a universidade.

13.- Para iso, parecería conveniente avanzar nun modelo de gobernanza constituído por un consello de goberno reducido de ao redor 20 membros con representantes dos estamentos da universidade: profesores, persoal administrativo e estudantes, e persoas representativas da sociedade que, cunha porcentaxe similar, formarían o máximo órgano de goberno da universidade. O Claustro sería outro órgano da gobernanza da universidade que, cun número superior de membros, estaría formado por representantes elixidos directamente polos distintos estamentos da universidade, dun tamaño de ao redor 100 membros. Ambos os órganos de goberno terían a facultade de nomear un comité de procura do reitor que non necesariamente debería formar parte da propia universidade.